Fiskus wzmaga kontrole. Na czym polega kontrola podatkowa i jakie prawa ma kontrolowany?

Przeczytaj także: O 20% kontroli podatkowych więcej w 2022 r. niż w latach pandemicznych

Uszczuplenia na ponad 9 mld zł

Dane Ministerstwa Finansów zebrał Dziennik Gazeta Prawna. Najwięcej kontroli w 2022 roku przeprowadziły urzędy podległe izbom skarbowym w Warszawie – 3.113, we Wrocławiu – 2.085, i Krakowie – 1.906. Pierwszą piątkę zamykają Katowice – 1.747 i Poznań 1.439. Nie dziwi więc, że największą wartość uszczupleń należności Skarbu Państwa wykryła izba warszawska – na kwotę 3 mld 354 mln zł, Katowice na kwotę 880,4 mln zł, a Wrocław – 709,2 mln zł. W sumie, w 2022 roku urzędy skarbowe w Polsce podczas kontroli podatkowych i czynności sprawdzających wykryły powodujące uszczuplenia budżetu państwa nieprawidłowości na kwotę 9 mld 141,5 mln zł.

Urzędy zwiększają skuteczność

W ubiegłym roku średnia skuteczności urzędów, mierzona zwieńczeniem kontroli ustaleniem dodatkowych należności na rzecz Skarbu Państwa, wyniosła 97,1%. W 2021 r. skuteczność ta wyniosła 96,6%, a rok wcześniej 85,8%. Rekordzistą pod tym względem jest izba szczecińska, legitymująca się w 2022 roku 99,9% skutecznością.

Lepsza egzekucja

Rośnie skuteczność i tempo działań egzekucyjnych. W 2020 roku urzędy skarbowe potrzebowały 95 dni na podjęcie działań windykacyjnych od dnia wystawienia upomnienia lub tytułu wykonawczego, a skuteczność egzekucji tytułów wykonawczych w stosunku do liczby tytułów do załatwienia wyniosła 38,5%. W 2021 r. urzędy potrzebowały 51 dni, notując skuteczność 35,8%, a w minionym roku już tylko 36 dni, zwiększając skuteczność egzekucji tytułów wykonawczych do 39,2%. Kwota wyegzekwowanych należności w 2020 r. wyniosła 4,387 mln zł, w 2021 r. 5,577 mln zł, a w 2022 r. – 7,940 mln zł.

Przedsiębiorcy powinni pamiętać, że organy nie mają nieograniczonej swobody w prowadzeniu kontroli

Zgodnie z art. 282b Ordynacji podatkowej, organy zobowiązane są zawiadomić kontrolowanego o zamiarze wszczęcia kontroli najpóźniej na 7 dni przed jej wszczęciem. Wcześniej mogą to zrobić tylko za zgodą lub na wniosek kontrolowanego. Nie mogą również zwlekać z podjęciem kontroli. Muszą ją wszcząć przed upływem 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia. W przeciwnym razie wszczęcie kontroli będzie wymagać ponownego zawiadomienia. W zawiadomieniu organ musi podać: oznaczenie swoje i kontrolowanego, zakres kontroli, pouczenie o prawie złożenia korekty deklaracji oraz podpis osoby upoważnionej do zawiadomienia.

Ordynacja podatkowa przewiduje jednak wyjątki. Kontrolę bez zawiadomienia organ może podjąć:
a) w zakresie weryfikacji zasadności zwrotu VAT,
b) na żądanie organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe,
c) w zakresie dochodów z nieujawnionych źródeł,
d) w przedmiocie niezgłoszonej działalności gospodarczej,
e) w przypadku oparcia kontroli o przepisy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu,
f) w zakresie ewidencjonowania sprzedaży za pomocą kasy fiskalnej,
oraz w innych przypadkach przewidzianych w tej ustawie.

Warto jednak pamiętać, że nawet pomimo uprawnienia do takiej niezapowiedzianej kontroli, kontroler zobowiązany jest poinformować kontrolowanego o przyczynie braku zawiadomienia. Przepis art. 284a O.p. upoważnia do wszczęcia kontroli jedynie po okazaniu legitymacji służbowej w sytuacji, gdy czynności kontrolne są niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego lub zabezpieczenia dowodów jego popełnienia.

Kontrolujący musi posiadać legitymację służbową oraz imienne upoważnienie do przeprowadzenia kontroli podatkowej wydane przez właściwy organ (m.in. naczelnika urzędu skarbowego, szefa KAS, wójta, burmistrza), wskazujące m.in. podstawę prawną, zakres kontroli, datę rozpoczęcia i przewidywany termin jej zakończenia. Upoważnienie, które nie spełnia tych wymogów nie uprawniania kontrolującego do przeprowadzenia kontroli.

Uprawnienia kontrolującego

Dokonując kontroli podatkowej, kontrolerzy mają prawo m.in.:
a) wstępu na nieruchomość kontrolowanego,
b) żądania okazania majątku podlegającego kontroli,
c) żądania udostępnienia akt, ksiąg i wszelkiego rodzaju dokumentów związanych z przedmiotem kontroli oraz do sporządzania z nich odpisów, kopii, wyciągów, notatek, wydruków i udokumentowanego pobierania danych w postaci elektronicznej,
d) przesłuchania świadków,
e) zabezpieczania zebranych dowodów.

Uprawnienia przedsiębiorcy w trakcie kontroli

Przedsiębiorca poddany kontroli powinien wiedzieć, kiedy zostanie zakończona. Organ zobowiązany jest wskazać ten termin w ww. upoważnieniu. Kontrolowanemu przysługuje prawo czynnego udziału, obecności podczas czynności kontrolnych. Czynności te mogą być prowadzone w godzinach prowadzenia działalności kontrolowanego. Za jego zgodą mogą być przeprowadzane również w siedzibie organu podatkowego. Przebieg kontroli musi zostać udokumentowany protokołem. Kontrolowany może w terminie 14 dni od dnia jego doręczenia zgłosić do niego zastrzeżenia i wyjaśnienia.

Podsumowanie

By nadążać z kontrolami skarbówka zwiększyła swoje kadry o 1%. Czynnikiem odpowiedzialnym za nasilenie i zwiększenie skuteczności jej działań nie jest jednak ten stosunkowo niewielki przyrost etatów.

Organy skarbowe z każdym rokiem otrzymują coraz szersze uprawnienia i możliwości sprawdzania rozliczeń podatników. Jednolity plik kontrolny (JPK), System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej (STIR), Centralne Repozytorium Kas i Centralny Rejestr Faktur, a także nabycie sprawdzające – to najważniejsze z narzędzi, które poszerzyły spektrum metod, jakich urzędnicy mogą używać do weryfikacji rozliczeń podatnika. Przeprowadzane kontrole podlegają jednak odpowiednim ograniczeniom, z uwzględnieniem ochrony praw kontrolowanych, o których przedsiębiorcy i inni podatnicy powinni pamiętać, by uniknąć konsekwencji wykorzystania niewiedzy przez kontrolujących.