Prawa przedsiębiorców względem fiskusa to fikcja?

Przeczytaj także: Oskarżenia o oszustwa podatkowe a prawo do obrony

23 listopada 2017 r. rząd złożył w Sejmie projekt ustawy – Prawo przedsiębiorców (druk sejmowy nr 2051), która weszła w życie 30 kwietnia 2018 r., a której celem było zastąpienie dotychczasowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz reforma prawno-instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorców i wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

Jak deklarowali twórcy tego projektu: „Oprócz pełniejszego zagwarantowania przedsiębiorcom wolności działalności gospodarczej, celem ustawy – Prawo przedsiębiorców jest normatywne rozwinięcie i stworzenie ustawowych gwarancji innych jeszcze podstawowych zasad konstytucyjnych, w tym zasad wywodzonych z zamieszczonej w art. 2 Konstytucji RP klauzuli demokratycznego państwa prawnego takich jak: zasada pewności i bezpieczeństwa prawnego, zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa…” (Uzasadnienie rządowego projektu ustawy – Prawo przedsiębiorców, druk nr 2051).

Organy skarbowe a prawa podstawowe

Tyle że w praktyce, mimo upływu już ponad półtora roku funkcjonowania ustawy, przedsiębiorcom przychodziło niejednokrotnie mierzyć się z łamaniem tej konstytucyjnej klauzuli demokratycznego państwa prawnego. W wyroku z 7 listopada 2019 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, orzekając o rażącym naruszeniu prawa przez naczelnika jednego z warszawskich urzędów skarbowych przedłużającego bezprawnie przedsiębiorcy termin zwrotu VAT w kwocie ponad 4 mln zł mimo korzystnego dla niego rozstrzygnięcia sądu w przedmiocie tego zwrotu, stwierdził:

„Naczelnik US (…) w istocie zanegował stan prawny powstały na skutek uprawomocnienia się powyższego wyroku, co oznacza, że zakwestionował treść tego wyroku. Sytuację taką sąd orzekający w tej sprawie uznał za niedopuszczalną w demokratycznym państwie prawnym” (sygn. akt III SAB/Wa 48/19).

(Nie)rozstrzyganie wątpliwości na korzyść podatników

Ale sama ustawa – Prawo przedsiębiorców konstytuuje kilka naczelnych zasad, jakie obowiązywać mają w obrocie gospodarczo-prawnym zarówno przedsiębiorców, jak i urzędników. Dwie z nich: zasadę domniemania uczciwości oraz zasadę domniemania stanu faktycznego na korzyść podatnika wyraża przepis art. 10. Stanowi on, że organy zobowiązane są kierować się w swoich działaniach zaufaniem do przedsiębiorcy, zakładając, że jego działania są zgodne z prawem, uczciwe i z poszanowaniem dobrych obyczajów, a niedające się rozwiać wątpliwości co do stanu faktycznego należy rozstrzygać na jego korzyść. A jak wyglądają realia?

W listopadzie 2018 r. naczelnik jednego z urzędów celno-skarbowych podwyższył przedsiębiorcy podstawę opodatkowania z tytułu importu towarów, mimo iż w żaden sposób nie uzasadnił, dlaczego powziął wątpliwości co do prawidłowości jej ustalenia przez przedsiębiorcę ani dlaczego jego interpretacja tych wątpliwości jest jedynie słuszna. Uchylając zaskarżoną decyzję fiskusa, WSA w Gorzowie Wielkopolskim orzekł:

„Tymczasem w decyzji będącej przedmiotem zaskarżenia w niniejszym postępowaniu organ nie dokonał podziału wskazanych w umowie usług na związane i niezwiązane z pośrednictwem. (…) W sposób dorozumiany uznał wszystkie inne usługi za związane z pośrednictwem. Nie wyjaśnił jednak swoich motywów (...) Organ dokonał podziałów wydatków wskazanych w nr 3 Sprawozdania w sposób niekorzystny dla podatnika” (sygn. akt I SA/Go 324/19).

W przypadku innego przedsiębiorcy fiskus odmówił mu prawa do odliczenia VAT z dokonanych transakcji nabycia aut, mimo ich rzeczywistego przeprowadzenia, bo uznał, że przedsiębiorca ten brał udział w oszustwie podatkowym. Powołując się na orzecznictwo NSA i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, WSA w Łodzi w wyroku z 19 listopada 2019 r. pouczył organy, że aby móc pozbawić podatnika możliwości odliczenia VAT, trzeba wcześniej udowodnić mu winę (sygn. akt I SA/Łd 633/19).

In dubio pro libertate

Ordynacja podatkowa w art. 2a zawiera zasadę, zgodnie z którą: „Niedające się usunąć wątpliwości co do treści przepisów prawa podatkowego rozstrzyga się na korzyść podatnika” (Dz.U. 2019 poz. 900). Co więcej, dla umocnienia doniosłości znaczenia tej deklaracji została ona powielona i zawarta w art. 11 ust. 1 ustawy – Prawo przedsiębiorców: „Jeżeli przedmiotem postępowania przed organem jest nałożenie na przedsiębiorcę obowiązku bądź ograniczenie lub odebranie uprawnienia, a w sprawie pozostają wątpliwości co do treści normy prawnej, wątpliwości te są rozstrzygane na korzyść przedsiębiorcy…” (Dz.U. 2018 poz. 646). Obraz przestrzegania przez organy tej zasady w relacjach z przedsiębiorcami, jak i wskazanych wyżej zasad wynikających z art. 10, przedstawia wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25 maja 2018 r.:

„…odnosząc się do twierdzeń zawartych w skardze kasacyjnej, że działania skarżącej polegające na przekazywaniu na konto funduszu środków z innych źródeł (…) mogą prowadzić do nadużycia prawa i ewentualnego pokrzywdzenia innych podmiotów należy uznać je za pozbawione usprawiedliwionych podstaw. Domniemanie nieuczciwego działania skarżącej nie ma żadnego uzasadnienia na tle zasad obowiązujących w polskim porządku prawnym. (…) W obecnym stanie prawnym wprowadzono na mocy ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2018 r., poz. 646) katalog praw i obowiązków przedsiębiorców oraz obowiązków organów, które mają stanowić wytyczne interpretacyjne dla organów stosujących prawo w relacji przedsiębiorca – administracja. W tym zdefiniowano te relacje w myśl zasad: domniemania uczciwości przedsiębiorcy (art. 10 ust. 1), rozstrzygania wątpliwości faktycznych na korzyść przedsiębiorcy (art. 10 ust. 2) i przyjaznej interpretacji przepisów – in dubio pro libertate (art. 11 ust. 1)” (sygn. akt II FSK 1292/16).

Swoboda działalności, a w zasadzie jej brak

Naruszenie innej z fundamentalnych zasad ustawy – Prawo przedsiębiorców zawartej w art. 8 stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w bardzo ważnym postanowieniu z 5 grudnia 2018 r. Uchylając wówczas zaskarżone rozstrzygnięcie organów naruszające nie tylko tę, ale i konstytucyjne zasady prowadzenia działalności gospodarczej, orzekł:

„…na podstawie obowiązującego art. 8 Prawa przedsiębiorców przedsiębiorca może podejmować wszelkie działania, z wyjątkiem tych, których zakazują przepisy prawa. Przedsiębiorca może być obowiązany do określonego zachowania tylko na podstawie przepisów prawa.(…) Wolność gospodarcza, deklarowana w art. 20 w zw. z art. 22 Konstytucji RP, traktowana jest jako publiczne prawo podmiotowe o charakterze negatywnym, któremu odpowiada ogólny obowiązek państwa nienaruszania swobody działania podmiotów gospodarczych w sferze prowadzonej przez nie działalności gospodarczej” (sygn. akt II OSK 3298/18).

Prawo dla przedsiębiorców, ale nie dla organów

Oczywiście standardem, do którego przedsiębiorcy musieli się przyzwyczaić, jest także to, że we wszystkich przywołanych wyżej przypadkach, w których błędne decyzje i postanowienia wydawały organy podatkowe pierwszych instancji, ich rozstrzygnięcia były utrzymywane w mocy przez organy podatkowe drugiej instancji. Dlatego ochrony przed naruszaniem swoich praw przedsiębiorcy musieli i nadal muszą dochodzić w sądzie. Powyższe pokazuje, że trudno o realizację kolejnej z zasad, wyrażonej w art. 12 ustawy – Prawo przedsiębiorców, zgodnie z którą: „Organ prowadzi postępowanie w sposób budzący zaufanie przedsiębiorców do władzy publicznej, kierując się zasadami proporcjonalności, bezstronności i równego traktowania”.

Ratunek przed urzędniczym bezprawiem
Jak zawarto w podsumowaniu raportu o przestrzeganiu praw przedsiębiorców w Polsce opublikowanym przez Związek Przedsiębiorców i Pracodawców w październiku 2018 r.: „…prawa polskich przedsiębiorców w badanych latach są umiarkowanie przestrzegane. W roku 2017 wskaźnik uległ spadkowi w porównaniu do wcześniejszego roku. Sytuacja przedsiębiorców wciąż jest bliższa częściowego łamania praw aniżeli ich przestrzegania”.

Co prawda nowe Prawo przedsiębiorców zaczęło obowiązywać z końcem kwietnia 2018 r., czyli po upływie okresu objętego niniejszym raportem, ale biorąc za wskaźnik praktykę postępowania organów wobec przedsiębiorców, trudno spodziewać się, aby kolejny raport znacząco poprawił ten stan. Zwłaszcza że niemal martwa jest kolejna z zasad Prawa przedsiębiorców wyrażona w art. 13: „Funkcjonariusze publiczni ponoszą odpowiedzialność za naruszenie prawa spowodowane ich działaniem lub zaniechaniem…”. I już chyba tylko samych funkcjonariuszy i urzędników fiskusa może oburzać, że przedsiębiorcy tak chętnie decydują się na wyprowadzkę swojego biznesu za granicę, otwarcie tam rachunku swojej firmy, a nawet całkowitą zmianę rezydencji.